Zoja Morochojewa, Anna Wróbel Wstęp. O programie edukacji międzycywilizacyjnej DCL – Dialogue Centered Learning . – University-in-différance Zróżnicowanie w edukacji międzycywilizacyjnej Red. naukowa Zoja Morochojewa, Warszawa, 2016. s.9-46.
Zakładamy, że edukacja na poziomie wyższym i mobilność akademicka w obecnej, nasyconej napięciami i konfliktami, sytuacji międzynarodowej może odegrać szczególną rolę. Uniwersytety należą do nielicznych miejsc, które powinny być poza konfliktem; mogą łączyć, dając podstawę do wzajemnego zrozumienia. Edukacja uniwersytecka jest jedną z dróg, która pozwala uniknąć wzajemnej izolacji w kontaktach obywateli, np. pomiędzy Unią Europejską i Rosją czy krajami Bliskiego Wschodu. Pomysł opracowania programu adaptacyjno-dydaktycznego z udziałem studentów-obcokrajowców na UW ma za punkt wyjścia refleksję nad modelem uniwersytetu widzianego nie od wewnątrz, a z zewnątrz kultury polskiej, europejskiej. Propozycja ta jest oparta na rozważaniach nad zagadnieniami możliwości przekroczenia granicy kulturowej (cywilizacyjnej). Zarazem proponujemy takie spojrzenie, mając na uwadze obecne dyskusje o potrzebie interdyscyplinarności uniwersytetu i tworzenia modelu Dialogue-Centered Learning (SCL). Aby proponowany model współpracy z cudzoziemcami z innych cywilizacji mógł w sposób adekwatny funkcjonować na UW, niezbędne jest określenie jego miejsca w systemie uniwersytetu. Ważne jest zatem wpisanie tego modelu w te tendencje, które wiążą się z transformacją uniwersytetu „klasycznego” w nowoczesny.
TCL , Teacher-Centered Learning
Rys. 1 przedstawia schemat procesu edukacyjnego na uniwersytecie zgodnie z TCL (Teacher-Centered Learning).
Innowacje (I) oznaczają sferę działalności naukowej;
Strefa publiczna (PR) odpowiada wizerunkowi UW w świecie;
Segment Studenci (S) to kierunek dydaktyki, organizacji życia studenckiego;
Segment Finanse (F) to kierunek działalności finansowo-ekonomicznej;
Segment Administracja (A) oznacza sferę zarządzania UW;
Segment Zasoby (Z) to baza materialna oraz doświadczenie UW jako instytucji;
Segment Wykładowcy (W) to kadry naukowo-dydaktyczne;
Segment Decyzje (D) odpowiada za podejmowanie decyzji, strategię i taktykę na UW.
W modelu „klasycznym” linearny związek pomiędzy sektorami opiera się na dychotomii typu X – Y, w której jeden z członów dominuje, stanowi centrum. Sektor C stanowi łącznik pomiędzy X a Y, który jest oznaczeniem obecności („coś” lub „jest”) i świadczy o stałości czasu i miejsca. Jest to nic innego jak przejaw modelu substancjalnego, według którego funkcjonuje klasyczny zachodni obraz świata. Strona dominująca jest podmiotem, donorem, przeciwstawionym stronie pasywnej-przyjmującej i oddziałującym na nią.
Na rysunku 1. segment administracyjny (A) dominuje nad innowacyjnym (I), wykładowcy (W) nad studentami (S); zasoby zaś (Z) nad PR. Segment Z (zasoby) jest związany z materialną bazą uniwersytetu, podczas gdy segment PR odzwierciedla funkcjonowanie uniwersytetu w sferze publicznej i na rynku. Analogicznie, niższe ogniwo z segmentami A, W, Z, dominuje nad górnym z segmentami I, S, PR. Aspekty środkowego ogniwa, z segmentami podjęcia decyzji (D), finansów (F) oraz środka (C) są podporządkowane niższemu ogniwu, w którym dominującym centrum jest segment administracyjny. Tak więc klasyczny model uniwersytetu oparty jest na dominacji niższego ogniwa z administracją w jego centrum: administracja otrzymuje zlecenie ze źródeł zewnętrznych (państwo i inne instytucje sfery publicznej) i rozpowszechnia je, realizując kontrolę nad jego wykonaniem. Działalność wykładowców pod kontrolą administracji reglamentowana jest w taki sposób, że górującą nad wszystkimi pozostałymi sferami staje się dydaktyka, ze szkodą dla działalności naukowo-badawczej oraz PR.
DCL, Dialogue-Centered Learning
W naszej ocenie w praktyce uniwersyteckiej, aby pracować ze studentami i stażystami obcokrajowcami z innych cywilizacji, należy poddać korekcie nawykowe odwoływanie się wyłącznie do linearnego dychotomicznego myślenia, opartego na zasadzie podobieństwa. Dzisiaj w myśli zachodniej podstawy takiego myślenia poddawane są intensywnej krytyce ze strony poststrukturalizmu i postmodernizmu. Dla nas (w naszym modelu) istotna wydaje się propozycja, by dodać do wymiaru opartego na substancjalnym modelu myślenia inny wymiar, wykorzystujący zasadę zróżnicowania (différance, wg Jacques’a Derridy), czyli zmienności.
Oznacza to, że dzięki obecności jego elementów w różnych cywilizacjach taki relacyjny model komunikacji może być metodą, która przyczyni się do lepszej komunikacji Wschodu i Zachodu. Łącznik pomiędzy X a Y staje się zmienny. Strony komunikacji stają się współ zależne od siebie.
Trafnie Bogdan Banasiak proponował we wstępie do przekładu O gramatologii, by différance tłumaczyć jako „różnicość”, która funkcjonując w dwojakim zapisie „róż(nic)ość” bądź „różni(coś)ć”, zawierałaby w sobie zarówno „nic” jak i „coś”:
[…] différance poprzedzana jest przez „coś”, nawet jeśli owo „coś” to raczej „nic” („nicość”). (B. Banasiak, Róż(ni(c)oś)ć, przedmowa do: J. Derrida, O gramatologii, przeł. B. Banasiak, Warszawa: KR, 1998, s. 5-15)
Proponujemy zatem taki model kształcenia, który nazwiemy DCL, Dialogue-Centered Learning (rys. 2).
Odwołując się do wyżej zarysowanego schematu działania uniwersytetu, powiemy, że zasada différance zakłada przeniesienie akcentu na środkowe ogniwo, które odzwierciedla segmenty podejmowania decyzji (D), środek (C) oraz finansów (F). Środkowy segment nie jest niezmienny, ustanowiony od początku. Nie jest tu obecne „coś”, ponieważ tak samo możliwe jest „nic” (jest/nie jest). Wobec powyższego środkowe ogniwo jest zależne od współdziałania ogniw: wyższego i niższego oraz poszczególnych segmentów, których znaczenia również są zmienne w zależności od kontekstu. W sytuacji idealnej środkowe ogniwo jest zarówno równowagą wzajemnie oddziałujących na siebie stron, jak i podstawą, kontekstem ich współdziałania.
Jest to proces interakcji pomiędzy segmentami, który ogniskuje się względem segmentu C – dialogu/dekonstrukcji. Segment C jest środkowym ogniwem interakcji. Należy ten segment określić jako zasadę równoważenia wszystkich pozostałych segmentów, oznaczających różne aspekty działalności uniwersyteckiej. Jest to system procesualno-relacyjny, w którym powstaje sytuacja wielopodmiotowości, gdzie przedstawiciele każdego segmentu zyskują znaczenie w interakcji, określając się wzajemnie wobec każdej z oddziałujących stron. Nazwiemy to podmiotowością relatywną, podkreślając jej zmienność w wyniku ścisłego uzależnienia od kontekstu. W różnego rodzaju sytuacjach współdziałania wszyscy uczestniczący aktorzy (wszystkie segmenty) są równoznacznymi aktywnymi uczestnikami dialogu/ dekonstrukcji. Dialog/dekonstrukcja (segment C) jest tutaj niczym innym, jak równowagą dwóch przeciwstawnych intencjonalnych skła dowych: dialogu – wektora skierowanego na ustalenie wspólnego sensu oraz dekonstrukcji – wektora różnicowania, różnicości (différаnce) i przebudowy sensu na inny, uzgodnienia go z innym rozumieniem, zachodzącym w innym czasie.
Dekonstrukcja nie jest po prostu krytyką, ale też budowaniem czegoś nowego. Nie tylko sprawia ona, że aktorzy wychodzą poza znany dotąd krąg znaczeń, ale i kieruje ich ku nowemu kontekstowi, w którym mogą oni odkryć lub też zbudować warunki do dialogu. Wielopodmiotowość nie jest interpretowana jako coś stałego, jako podmiot klasyczny. W systemie DCL wszystko zależy od kontekstu, w którym odbywa się i powstaje konkretne zdarzenie. Podstawą do konstruowania i wzajemnej relacji pojęć nie jest zasada podobieństwa, ale zasada zmienności, różnorodności. Dialog jest intencjonalną składową, dostarczającą sensu całego procesu w modelu DCL. Podtrzymuje on tworzące sens struktury – frame’y lub konteksty, na tle których zachodzą zdarzenia i wzajemne oddziaływania. Konteksty mogą być związane zarówno z poszczególnymi aspektami życia uniwersyteckiego – dydaktyką, praktyką naukowo-badawczą, działalnością międzynarodową i społeczną – jak i z wartościowaniem tożsamości kulturowej: swój – obcy, bliski – daleki, góra – dół, centrum – peryferie, itd.
Chodzi o komunikację zachodzącą na uniwersytecie na poziomie poszczególnych segmentów (wykładowcy – studenci, administracja – wykładowcy, czy administracja – segment innowacji itd.), na poziomie segmentu wyższego i niższego lub prawego i lewego; na poziomie grupy czy jednostki – to jest, całej tej różnorodności, która rozwija się w procesie życia uniwersyteckiego. Wszystkie te aspekty są aktualizowane względem intencjonalnych składowych: dialogu i dekonstrukcji.
W tym modelu wszystkie relacje (np. student – wykładowca, student – administracja) mają charakter międzycywilizacyjny. Komunikacja między nimi na różnych polach wymaga uwzględnienia światopoglądów wynikających z różnych cywilizacji.
Z tego względu komunikacja charakteryzuje się następującymi cechami:
1) otwartość,
2) interaktywność,
3) interdyscyplinarność,
4) innowacyjność.
Otwartość rozumiana jest w aspekcie policentrycznym, który uwzględnia perspektywy różnych cywilizacji. Takie rozumienie daje szansę większego otwarcia systemu uniwersyteckiego (UW) na studentów reprezentujących inne cywilizacje, inne modele wiedzy, myślenia. Proces edukacji w ramach programów mobilności akademickiej (np. Erasmus, Erasmus Mundus) stałby się w większym stopniu procesem wzajemnej wymiany – chodzi nie tylko o to, by student spoza Europy poznał „europejski” uniwersytet i przyswoił sobie „europejską” wiedzę, lecz aby był to proces obustronny – proces korzystnej dla obu stron współpracy, wzajemnej wymiany międzycywilizacyjnej. Takie podejście zwiększyłoby możliwość dostosowania programów do potrzeb studentów – potrzeb wynikających z (odmiennych niż euro pejski) kontekstów krajów, z których ci studenci przybywają. Możli wość modyfikacji programu, umieszczania go w różnych kontekstach cywilizacyjnych, dałaby studentom większe szanse na dostosowanie wiedzy zdobytej na UW w ich krajach, karierze, dalszej pracy. Istnienie trybu nauczania nastawionego na współpracę wszystkich elementów procesu edukacyjnego, czyli DCL, umożliwiłoby pracę ze studentami pochodzącymi z innych kultur. DCL otwiera różne możliwości bardziej elastycznego funkcjonowania, a jednym z aspektów, w których może zostać wykorzystany, jest międzynarodowa wymiana edukacyjna.
Otwartość – to znaczy dialogowa wielopodmiotowość. Otwartość to element wzmacniający wymiar międzynarodowy uniwersytetu i jego aktywność na globalnym rynku edukacyjnym (umowy i projekty międzynarodowe, programy wymiany). Finansowanie i podejmowanie decyzji jest możliwe dzięki elastyczności elementów DCL (A, I, S, PR, W, Z…).
Interaktywność otwiera możliwość współpracy obu stron, budowa nia przez każdą z nich własnego stanowiska oraz wzajemnej wymiany. Mechanizmami tej wymiany są: wielopodmiotowość, dekonstrukcja i dialog (por. wyżej). W tej komunikacji niezbędne jest uwzględnienie policentryczności. Podobnie jak w przypadku opisanej wyżej otwartości, dla interaktywności ogromne warunki rozwoju tworzą nowe technologie komunikowania się online – Internet, nauka na odległość, itd. Przestrzeń wirtualna, która niweluje bariery geograficzne i cza sowe, tworzy wielkie możliwości komunikacji w celu pokonywania barier między cywilizacjami. Jednak aby prowadzić komunikację mię dzycywilizacyjną niezbędne są odpowiednie kompetencje – właśnie kompetencje międzycywilizacyjne. Kompetencje takie umożliwiają efektywną komunikację, w której obie strony dążą do wzajemnego zrozumienia. Czynią możliwym aktywne i świadome uczestniczenie w innej kulturze, przy czym punktem wyjścia jest umiejętność zasto sowania dekonstrukcji kultury. Nie jest to tylko negatywna krytyka danej kultury, a proces budowania czegoś nowego. Dekonstrukcja nie pozostawia żadnego z podmiotów komunikacji bez zmiany. Proces takiej komunikacji tworzy wielowymiarową przestrzeń dyskursu. W efekcie możliwa jest wzajemna wymiana wiedzy. Interaktywność zakłada aktywne poszukiwanie przez obie strony punktów stycznych, co prowadzi je do dialogu. Jak wskazują teorie, komunikacja międzycywilizacyjna powinna zawierać komponent pragmatyczny (formować nawyki i umiejętności stosowania wiedzy o innych cywilizacjach w sytuacji kontaktu z nimi), komponent kognitywny (wiedza o innej kulturze, zdolność do jej rozumienia i widzenia na tle innych); komponent emocjonalny (pozytywne nastawienie do innych kultur) i komponent zachowania (umiejętność zachowywania się według obowiązujących w danej kulturze norm i zwyczajów, komunikacji – werbalnej i niewerbalnej).
Interdyscyplinarność – perspektywa organizacji wiedzy zmierza obecnie w kierunku policentryczności. Granice między dyscyplinami wiedzy są coraz bardziej płynne, nie można już dłużej poruszać się w obrębie zamkniętych dyscyplin, których podział ukształtował się w Europie w czasach nowożytności. Podział ten jest ponadto nieprzystawalny do kategorii wiedzy kultur pozazachodnich i utrudnia proces rozumienia i wymiany tej wiedzy. Aby móc poruszać się po różnych światach cywilizacyjnych, potrzebna jest właśnie interdyscyplinarność, uwzględniająca różne obrazy świata, czyli kultury. Dzięki temu otwiera się nie tylko możliwość analizy wiedzy w ramach obrazów świata jed nego kręgu kulturowego, ale również zestawienie z innymi obrazami świata z innych cywilizacji.
Z interdyscyplinarnością wiąże się innowacyjność, która również oznacza otwarcie nowych perspektyw dla poszukiwania wiedzy. Umiędzynarodowienie jest związane z innowacyjnością – nowe kierunki badań, nowe odkrycia, dokonywane są w zespołach międzynarodowych.
